اخلاق با همسایه داری

 
آيا تا به حال، از دست همسايه ناراحت‏شده‏ايد؟
يا به عكس، همسايه از شما رنجيده و دلخور شده است؟
علت چيست؟ و ... چگونه مى‏توان از آن پيشگيرى كرد و راه‏همزيستى و حسن معاشرت با همسايگان چيست؟
اين مساله گاهى به نشناختن «حقوق‏» همسايه مربوط مى‏شود،گاهى هم ريشه در رعايت نكردن آن دارد. ببينيم در دستورالعملهاى‏مكتب، چه نكاتى وجود دارد؟

سايه همسايه

آيا دو همسايه، تنها در «سايه‏» شريكند و نزديك به هم؟ يا حق وحقوق و حد و حدودى هم وجود دارد؟
بعضى مى‏گويند: «چهار ديوارى، اختيارى‏». اما اين سخن. نه معقول‏است، نه مشروع. نه با عرف سازگار است، نه با شرع و عقل. گرچه‏انسانها را ديوارهاى خانه‏ها از هم جدا مى‏كند و هر كس وارد محدوده‏خانه و زندگى خويش مى‏شود، اما زندگى اجتماعى، افراد جامعه را به ‏صورت اعضاى يك «خانواده‏» درمى‏آورد، كه پيوسته با هم در ارتباط،رفت و آمد، برخورد و تعاون‏اند و نيازهاى متقابل به يكديگر دارند. ازاين‏رو، سايه هر كدام از دو همسايه، بايد آرام‏بخش ديگرى باشد و هريك زير سايه همسايه خود، احساس «امنيت‏»، «آسودگى‏» و «اعتماد» كنند.اين چيزى است كه دستورهاى معاشرتى و اخلاقى اسلام بر آن تاكيداكيد دارد.
در متون دينى چيزى به نام «حسن‏الجوار» يا «تعهدالجيران‏» و ... ديده‏مى‏شود، يعنى رسيدگى و سركشى به همسايگان و داشتن رفتارى نيك‏با آنان و هم آزار نرساندن به همسايه و صبورى و تحمل نسبت‏به آنچه‏از ناملايمات، از آن ناحيه سر مى‏زند. همچنان كه خود شما نيز ازهمسايه‏تان توقع داريد سازگارى نشان دهند و با اندك چيزى عصبانى‏نشوند و پرخاش نكنند، خودتان نيز در معرض همين خواسته و انتظاراز سوى همسايگانيد.
هر چه روحيه دينى و اخوت اسلامى ميان افراد جامعه حاكم باشد،به همان اندازه رابطه‏ها نزديكتر و صميمى‏تر و فاصله‏ها كمتر و كمترمى‏شود و دو همسايه، بازوى يكديگر مى‏شوند و در غم و شادى وراحت و رنج، شريك هم مى‏گردند. برعكس آن در جوامع غربى واروپايى و غرب‏زده است، كه هر چه علايق مذهبى كمرنگ‏تر وضعيف‏تر باشد، زندگيها حالت‏سردى و كسالت‏بار مى‏يابد و به زندگى‏غربيها شبيه مى‏شود، كه نه تنها يك ديوار، بلكه ديوارهاى متعددى ميان‏دو همسايه و دو هم محل، يا كسانى كه در يك خيابان يا يك و مجتمع‏مسكونى به سر مى‏برند، پديد مى‏آيد و همسايه از حال و روزگارهمسايه بغلى يا طبقه بالا يا پايين يا خانه روبه‏رويى بى‏خبر است.
راستى ... اين گونه زيستن، انسانى و اسلامى است؟ پس جايگاه‏عواطف اجتماعى كجاست؟
همسايه كيست؟ وظيفه ما نسبت‏به او چيست؟ و حد و حريم‏همسايگى تا كجاست؟...

همسايگى و حسن همجوارى

«حسن همجوارى‏» تنها يك اصطلاح سياسى در ارتباط ميان كشورهانيست، و تنها كاربرد بين‏المللى ندارد. ميان اهل يك محل، يا در روابطدو همسايه نيز مطرح است. داشتن بهترين خانه، اما با همسايه‏اى بد وناهنجار و مردم‏آزار، مفت هم گران است! افراد عاقل و هوشيار، درجايى خانه مى‏خرند كه محلش خوب و همسايگانش سالم و بافرهنگ‏باشند. وگرنه، يا بايد خانه را عوض كنند، يا عمرى در رنج و عذاب به‏سر برند. توجه به همسايه در خريدن و ساختن خانه، مغازه و محل كار،نشانه خردمندى است.
پيشواى نخستين ما، در نامه‏اى كه به فرزندش امام حسن‏مجتبى(ع) به عنوان توصيه‏هايى از پدرى دنياديده و باتجربه‏مى‏نويسد، از جمله مى‏فرمايد:
«سل عن الرفيق قبل الطريق و عن الجار قبل الدار»; ⁽¹⁾ .
پيش از سفر، از همسفر بپرس و پيش از خانه، از همسايه!
آرى ... «بسا كس‏اند، از اين همرهان «آرى‏» گوى،
كه دل به وسوسه راه ديگرى دارند.
بسا كس‏اند، كه جايى موافقان رهند،
كه خود، نه جاى هماهنگى است و همراهى است.
بدين سبب،
نخست‏بايد آيين همرهى دانست!».
همسايه خوب داشتن، نعمتى ارزشمند است و همسايه خوب‏بودن، محبت‏آور و رفيق‏ساز است. هميشه دلها متوجه جايى مى‏شودكه دوستى و نيكى از آنجا بجوشد و بتراود. هر جا كه شهد خير باشد،افراد هم گرد مى‏آيند و افراد و جامعه، دلگرم شده، محيط هم آبادمى‏گردد. نقش رفتار نيك در همسايگى و در ايجاد تجمعهاى پرشكوه‏و الفتهاى اجتماعى فراوان است. حضرت على(ع) مى‏فرمايد: آنكه‏همسايگى‏اش نيكو باشد، همسايگانش روزافزون مى‏شوند.«من حسن‏جواره كثر جيرانه‏» ⁽²⁾ .
در حديث ديگرى از امام صادق(ع) آمده است:
«حسن الجوار يعمر الديار و يزيد فى الاعمار»; ⁽³⁾ .
«خوش همسايگى‏»، هم آبادييها را آبادان مى‏سازد و هم عمرها رامى‏افزايد!
در اين دو حديث، هم به بازده عمرانى و اجتماعى سلوك شايسته‏در همسايگى اشاره شده، هم به منافع شخصى و بهداشت روانى. البته‏در پاداشهاى اخروى آن احاديث فراوانى نقل شده است. ⁽⁴⁾ .

توصيه به «حسن جوار»

حضرت امير(ع)، پس از آنكه از دست‏شقى‏ترين افراد كوردل وكج‏فهم، ضربت‏خورد و در بستر افتاد، در آستانه شهادت، وصاياى‏ارزشمندى خطاب به فرزندان و پيروانش فرمود كه بخشى از آنها هم به‏حقوق همسايه مربوط مى‏شود;
«الله الله فى جيرانكم، فانها وصية نبيكم، ما زال يوصى بهم حتى ظننا انه‏سيورثهم‏»; ⁽⁵⁾ .
اين سفارش على(ع) در واپسين لحظات عمر است كه فرمود:
خداى را، خداى را، در باره همسايگانتان، كه اين وصيت پيامبرشماست. پيامبر خدا همواره نسبت‏به همسايگان سفارش مى‏فرمود، تاحدى كه گمان كرديم آنان را از ارث‏برندگان قرار خواهد داد!
امام صادق(ع) نيز در سخنى فرموده است: «بر شما باد نماز خواندن درمسجدها و همسايگى خوب با مردم‏». ⁽⁶⁾ اگر به دستور مكتب، رفتاربزرگوارانه و شايسته با همسايگان داشته باشيم، دوستيها را جلب‏مى‏كند و افراد در مشكلات و گرفتاريها و نيازهاى متقابل، با بهره‏گيرى‏از اين تكيه‏گاه، مى‏توانند از قوت روح برخوردار باشند.
گاهى هم بايد جور همسايه را كشيد. اين شرط همسايگى خوب‏است. «حسن جوار» تنها به اين نيست كه اذيت و رنجى به همسايه‏نرسانيم. گاهى تحمل سختيها و ناملايماتى كه از سوى او برايمان پيش‏مى‏آيد، مصداق اين «حسن همجوارى‏» است. اگر بخواهيم روابط از هم‏نگسلد، بايد صبور بود و با تحمل، و گرنه، پاسخ بدى را با بدى دادن ودر زشتيها مقابله به مثل كردن، نشان حقارت روح و دون‏همتى است. به‏علاوه اين كار از همه برمى‏آيد. گذشت و تحمل است كه اراده و ايمان وبزرگوارى مى‏طلبد.
در عالم رفاقت، شراكت، دوستى، ازدواج و همسرى، همسفرى،محيط كار و ... نيز بايد گاهى «سنگ زيرين آسيا» بود، نه كم‏ظرفيت وبى‏طاقت.
امام كاظم(ع) فرمود: حسن جوار و همسايه خوب بودن، تنها آزارنرساندن نيست، بلكه آن است كه بر اذيت همسايه صبور و بردبارباشى: «ليس حسن الجوار كف الاذى و لكن حسن الجوار صبرك على الاذى.» ⁽⁷⁾ .
روشن است كه اين گونه حديثها هرگز مجوز «همسايه‏آزارى‏»نيست. اگر توصيه به بردبارى نسبت‏به آزار همسايه شده، بيش از آن واكيدتر و شديدتر، سفارش به خوش‏رفتارى و نرساندن آسيب و آزار به‏همسايگان شده است. مزاحمت‏براى همسايه، از بدترين رفتارهاى‏اجتماعى است.

آخرين مرز

در هر چيزى حد و مرز و حريمى وجود دارد. وقتى از اندازه‏گذشت، صفحه برمى‏گردد و اوضاع، به گونه‏اى ديگر مى‏شود. تحمل‏نسبت‏به آزار و زحمت‏آفرينى همسايه نيز اين گونه است. گاهى‏مزاحمت‏به حدى مى‏رسد كه پايان خط است و حريمها و حرمتها ديگرفرومى‏ريزد، چون خود همسايه مردم‏آزار، حريم نگه نداشته است.
در تاريخ است كه مردى خدمت پيامبر رسيد و از آزار همسايه‏اش‏شكايت كرد. حضرت فرمود: برو و تحمل كن. بار دوم كه به شكوه آمدو ناليد، پيامبر باز هم دستور صبر و تحمل داد. آزار همسايه به اوج‏رسيد و خارج از مرز تحمل. وقتى براى سومين بار، شكايت از همسايه‏كرد، حضرت رسول چنين راهنمايى و سفارش كرد: «روز جمعه، وقتى‏مردم به سوى نماز جمعه مى‏روند، تو وسايل و اسباب و اثاث خويش را بيرون بريزو در رهگذار مردم قرار بده، تا همه آنان كه به نماز مى‏روند، اين صحنه را ببينند.وقتى علت را مى‏پرسند، ماجرا را به آنان بگو.» آن مرد نيز چنان كرد. همسايه‏مردم‏آزار (كه آبروى خود را در خطر ديد) بى‏درنگ به سوى او شتافت‏و ملتمسانه از او خواست كه وسايلش را به خانه برگرداند و قول داد وعهد و پيمان بست كه ديگر آن گونه رفتار نكند. ⁽⁸⁾ .
اين نتيجه بى‏پروايى و قدرنشناسى نسبت‏به لطفها و مداراهاست.لطف خدا هم با انسان خطاكار مدارا مى‏كند، ولى ... «چون كه از حدبگذرى، رسوا كند». از حلم و بردبارى ديگران نبايد سوءاستفاده كرد ونجابت و بزرگوارى ديگران را نبايد به حساب ضعف يا بى‏عرضگى‏آنان گذاشت.

حد و حق همسايه

محدوده رعايت‏حقوق همسايگان و داشتن رفتار شايسته، تنها به‏همسايه دست راست و چپ خانه منحصر نمى‏شود و تنها به پرهيز ازآزار هم خلاصه نمى‏گردد.
سركشى، رسيدگى، احوالپرسى، رفت و آمد، مساعدت و يارى،عيادت، انفاق و صدقه، رفع نياز، همدردى و ... از جمله امورى است كه‏بر عهده هر همسايه است و اينها نشانه فتوت و جوانمردى است.پيشواى جوانمردان، على بن‏ابى‏طالب(ع) فرمود: «من المروة تعهدالجيران‏»; ⁽⁹⁾ رسيدگى به همسايگان از مروت و جوانمردى است. حضرت امام باقر(ع) نيز در بيان صفات و خصال شيعه و پيروان ورهروان خط اهل‏بيت، يكى هم همين را دانسته و فرموده است:
«و التعاهد للجيران من الفقراء و اهل المسكنة و الغارمين و الايتام ...»; ⁽¹⁰⁾ .
از نشانه‏هاى پيروان ما، رسيدگى به همسايگان نيازمند و تهيدست‏و بدهكاران و يتيمان است. چگونه انسان شرافتمند و باوجدان‏مى‏تواند آسوده و با شكم سير بخوابد و مرفه و برخوردار باشد، درحالى كه در همسايگانش محرومان تهيدست، يتيمان بى‏سرپرست،گرسنگان بينوا و بدهكاران درمانده باشند و او بتواند گرهى بگشايد، امابى‏تفاوت باشد؟ اينجاست كه كلام نورانى پيامبر خدا، بر تارك تاريخ‏مى‏درخشد كه فرمود: هر كس سير بخوابد، در حالى كه همسايه‏مسلمانش گرسنه باشد، به من ايمان نياورده است. «ما آمن بى من بات‏شبعانا و جاره المسلم جايع‏» ⁽¹¹⁾ آرى، مسلمانى به عمل است، نه به ادعا وشعار!
اين حقوق و رعايتها به تعبير احاديث، تا مرز چهل همسايه از هرطرف است. امام صادق(ع) از رسول اكرم(ص) نقل مى‏كند كه فرمود:هر چهل خانه از هر چهار طرف، همسايه محسوب مى‏شود. ⁽¹²⁾ .
امام باقر(ع) نيز فرمود:
«حد الجوار اربعون دارا من كل جانب من بين يديه و من خلفه و عن يمينه وعن شماله‏» ⁽¹³⁾ . كه مضمونش همان حد و حريم همسايگى تا چهل خانه ازچهار طرف است.
اگر اين حق و حد و حريم كه اسلام بيان كرده است، مسؤولانه‏شناخته و رعايت‏شود، در جامعه اسلامى نيازمند و گرفتار و بينوايان‏بى سرپرست و رنجديدگان دست از همه جا كوتاه و آبرومندانى كه‏صورت خود را با سيلى سرخ نگه مى‏دارند يافت نخواهد شد. سخن رادر اين بخش، با كلامى از محدث بزرگوار، مرحوم «شيخ عباس قمى‏» به‏پايان مى‏بريم، كه چنين نوشته است:
«... در زمينه معاشرت نيكو با همسايه، حديث‏بسيار است و «حسن جوار»هم تنها پرهيز از همسايه‏آزارى نيست. بلكه تحمل جفا و ناملايمات همسايه هم ازآن جمله است. همچنين از امور مربوط به «خوش‏همسايگى‏»، ابتدا كردن به سلام،عيادت در هنگام بيمارى، تسليت و تعزيت گفتن در سوگها و مصيبتها، تبريك وتهنيت گفتن در شاديها و اعياد، چشم‏پوشى از لغزشها، سرك نكشيدن به رازها وامور پنهانى همسايه، مضايقه نكردن از كمكهايى كه مورد نياز او است، حتى اگرمى‏خواهد چوبى (و تيرآهنى) بر ديوارت بگذارد، يا ناودانى را بر خانه تو بگذارد واز اين گونه امور ... مضايقه نكنى و سخت نگيرى ... .» ⁽¹⁴⁾ .

پى‏نوشتها:

1) نهج ‏البلاغه، صبحى صالح، نامه 31.
2) غررالحكم ،چاپ دانشگاه، ج‏7، ص‏49.
3) كافى، كلينى، ج‏1، ص‏667، احاديث 8، 10 و 7.
4) در اصول كافى، ج‏2 (عربى) باب «حق‏الجوار»، همچنين در سفينة‏البحار، واژه «جور» ملاحظه ‏شود.
5) نهج‏ البلاغه، صبحى صالح، نامه 47، خطاب به امام حسن و امام حسين(ع).
6) كافى، ج‏2، ص‏635.
7) همان، ص‏667.
8) سفينة‏البحار، ج‏1، ص‏191 (واژه جار)، كافى، ج‏2، ص‏668.
9) غررالحكم، چاپ دانشگاه، ج‏7، ص‏49.
10) كافى، ج‏2، ص‏74.
11) سفينة‏البحار، ج‏1، ص‏192.
12) كافى، ج‏2، ص‏669، باب «حد الجوار».
13) همان.
14) سفينة‏البحار، ج‏1، ص‏192 «حسن الجوار».